Ruëny ëë dhöl cï kɔc duöŋ guïr bë ya ruënydït apɛi ke kɔc cië diɛr kënë raan däŋ bïk wëu kun akual wulɛ kääŋ cɛŋ ŋɛk nyiai cïmɛn rin raan.
Kɔc-ruëny alëu bïk kɔc cɔl talapuun, atuc email, atoc wël talapuun nyin ku atuc athör cï göt thanduk baai yïc. Kë ba piny awël kök kony yïn bë ŋïc ku tiet-rot tënë dhöl kadiäk ruëny röt lac looi.
Cääm aweet ruëny
Kɔc-ruëny aa yïn tuöc athöör piɛth cï ŋiëc göt tënë tïŋ yen, emailä, agɛ̈t wël talapuun nyin walɛ̈ tëde ka gät wël wɛpthaitic lëk yïn lɔn yïn anɔŋ wëu cää ke caam. Wëu ca caam tɛk alëu bïk ya wëu,nïïn-löŋ,talapuun dhëëŋ apɛi wulɛ̈ wëu aɣööc. Të wïc yïn wëu ca caam, keek alëk kë yïn lɔn bï yïn wëu ajuër-kou walɛ̈ ariöp kaaŋ dhïl tääu piny tueŋ tëde kë lëk ke yïn ba keek tuöc akuën wëu (bank account).
Kää kök ë kïït wëët ee ruëny kënë amat ke:
- wëu ca caam ake aweet (lottery) walɛ̈ tuuk tër ku acië kë cë yïn la thïn
- yïn alëu bë yï thiëc ba yup talapun walɛ̈ tuɔc kääŋkun ciëŋ thïn emaïlïc
- yïn adhïl arïöp tuöc walɛ̈ akuën wëu tënë wïc yïn wëu ca caam
- thanduuŋ tuöc (Post Office) nïmïra, emailë tuɔc walɛ̈ mabaal talapun nïmïra agam ke këbï wek aröm thïn (acië nïmïra panden ceŋ kë tääu thïn).
Ruëny erin dhuuk ciën ariöp
KÉ”c-ruëny aröt cÉ”l kÉ”c lui ke akuma mac baai, É£on wëu walɛ̈ akutnhom dÉ›t yen Å‹ic kë cï rot guïr apÉ›i ku lëëk kë yïn ok amuk wëuku - ku na wïc wëuku kë yïn akɔŋ wëu ariöp tääu piny tueÅ‹ walɛ̈ kë thööŋ ke wëu ajuër. KÉ”c-ruëny kök eya ekë luel lÉ”n wëukun-niöp walɛ̈ wëu-kuÉ”ny tënë riënythï ²¹³¦Ã¯ juëc, wulɛ̈ wëu ariöp ²¹³¦Ã¯ taau piny kë juëc la këwïc ku bë wëu ariöp dhuok piny tënë yïn.
Æ”on wëu yïc, luoi thuuk walɛ̈ akuma ²¹³¦Ã¯ lëu bï yïn gät ku luel kë ok amuk wëuku kuna wïc wëu kë yïn awïc ba wëu-ariöp kaaÅ‹ taau piny bë ke jal yiɛ̈k yïn.
Ruëny rïn ke nhiëër
KÉ”c-ruëny abën tënë kÉ”c-jöörkie ɣään wÉ›pthäit thuöt yïc. Nyïnic të cï keek nhiëër cak cök walɛ̈ ²¹³¦Ã¯ yï nhiar, keek anyiÉ› kääk gät bë kë yiath emailë dën yïc, yup talapuun ula gɛ̈t talapuun nyin. Thää bäric, kÉ”c-ruëny amäth looi ke kÉ”c wïc këbï ke jöör É£onlany-internet yic, kuë këla nïïn-juëc bïk puöth Å‹ic apiath ku dë kë nhiëër.
Kamthïn-nyiÉ”t, kÉ”c-ruëny aje röt guÉ” wel ku looi kë anyïköl wïc ke wëu, arak kïthïc aye kë looi ke tuany walɛ̈ kë cï raan tök ë kÉ”cken macthok nök walɛ̈ taau wëu piny kë wëu lui wek keek tëjääriÉ›. Tɛ̈ cït kënë, ke raan duöŋ ²¹³¦Ã¯ jal guo löny kë cien ku jÉ›l guÉ” araan toc wëu,cÉ”k yen nÉ›n kÉ”cken macthok walɛ̈ määthke luel ka kÉ”c-ruëny. Nyinic të cï wëu tuÉ”c ë thanduuÅ‹ tuöc walɛ̈ önlaany, kë wëu kää ²¹³¦Ã¯ röt bë lëu ²¹³¦Ã¯n bë keba kuany cök bïk röt la dhuuk ciën.
Tiët rot apiɛth - wël ril cï nyoth akë bë ya tak alɔŋ ruëny
- na ë tiŋ aye kë piɛth këlëu bë ya yïc,yen kecit kë bë rot looi yen ruëny
- tïït rot ë emailë kec yïn thiëc, yup talapuun walɛ̈ athöör jam yïn nɔŋ wëu kec nyiai tënë walɛ̈ wëu kanydu
- duk wëu toc walɛ̈ akuëndun ɣon wëu tënë ruëny ke dhöl wïc yïn wëu walɛ̈ dhuk piny ariöp
- tiÅ‹ lÉ”n yïn ²¹³¦Ã¯ la thuëc aweet walɛ̈ caam wëu ariöp ku dhïl ŋïc lÉ”n adë kÉ”c dë aweet caam acië yïn thiëc wëu ariöp bë yï jal gam wëu ca caam walɛ̈ wëu ariöp
- ²¹³¦Ã¯n taau piny wëu tënë ayï kedäŋ të cÉ”l athör toc wëu walɛ̈ tuöc wëu - akölriëc tuÉ”c wëu ë kuer piÉ›th cïtmÉ›n aa kredït kat (credit card) walɛ̈ ɣɔnlaany cÉ”l PayPal
- rot tiet ë wÉ›pthait ruëny ku yen alëu ba looi dhöl la cök cïtmÉ›n bä dai kïït thuura É£on wëu yen Å‹ic apiÉ›th,walɛ̈ akutnhom kök cï guïr - na yïn ²¹³¦Ã¯e këŋïc, gät tëde keyi yup É£on wëu walɛ̈ guïr ba la bë lÉ” cökic
- yïn acë piath ku ba anuet looi thïn emailɛ̈ bï yïn gɛ̈t ula jam ke kɔc luɔi tëjaariɛ. Akölriëc ebën göör wël gät cök ë google yic, athör talapuunic walɛ̈ kë wënë loiloi kënë looi erot
- ²¹³¦Ã¯n wëu lëu ba tuÉ”c tënë raan kec wek kɔŋ röm bäk nyïn tïŋ,të na cÉ”k alÉ”n cï yïn jam ke É£en walɛ̈ nɔŋ miöc ca lööm tënë keek
- Piëŋ tënë kɔc macdun thok ku määthkun rïn na keek adë ke dɛk ke puöth alɔŋ raan cï röm ke yïn ɣonlany-internet
- Kac-nyin të na É£onlany thuurat tënë thuöt acië rööm keek kë cï luel walɛ̈ ë tïŋ keek ²¹³¦Ã¯t thuurat nyiÉ› tëdet athööric.
Ba këloi lac looi tënë kɔc-ruëny
Na yïn aye tak lɔn cï yï dhïl ruëny, yup ɣok ula gät nyinic bë kë cï rot looi luel. Të cït ŋëëthku yen ruëny cï rot luɔi, yïn alëu bë wëuku dhuuk yï kɔc gääm yïn kredït kat (credit card) walɛ̈ ɣon wëu (bank).
Na yïn acië keŋic adë ke wëuku abï dhuuk ciën, ke ŋot apiath apɛi tënë yïn yen lɔn cïn ë luel ɣen ruëny cï rot looi, erin ke cï rot looi abë ok kony buk kɔc-ruëny cɔl akac tënë kɔc kök bïk keek duöŋ ula ruëny pei.
Piöc rot kök wïc bä keŋïc alɔŋ të bïn ruëny Å‹iëc thïn ë dai videos thuukul Stevie kuen kë piöc °ìÉ”³¦-ɣöö³¦ atö ku loiloi-thïnyiÉ”t tëjääriÉ›.